La Picia scola del dialeto fiuman diventa „Scola de etica de la convivenza“(5)
Zahvaljujući našim prijateljima iz Art kvarta, pokrenuli smo na stranici ove revije „Malu školu fijumanskog dijalekta“. Cilj, kao što smo već bili naglasili, je približiti današnje nove građane Rijeke, sa stoljetnom tradicijom ovog multikulturalnog grada, s autohtonim stanovništvom nekadašnje Fiume, i to bez politiziranja, pokušaja da se prisustvo nas Fijumana ukalupi u neke političke struje ili povijesne tokove. Međutim ovaj put, s obzirom na neke nove događaje, voljela bih pretvoriti Malu školu fijumanskog, u Malu školu etike suživota, poštivanja i vrednovanja razlika.
Kao što mnogi znaju, fijumanski je dijalekt bio stoljećima, zapravo jezik neslužbene komunikacije grada Rijeke. Prvenstveno jer fijumanski pripada onoj skupini venetskih narječja koji su bili dio mediteranske „Lingue France“ koji se koristio kao međunarodni jezik, na cijelom Mediteranu. Ovim su se narječjem služili jadranski mornari. Jezik je, koji se mogao najnormalnije čuti u svim obalnim gradovima, od Zadra, do Šibenika, od Splita do Dubrovnika, od Boke Kotorske do Soluna, Atene, Aleksandrije u Egiptu. Nekadašnji grad Fiume, je bio mjesto susreta, grad koji je prihvaćao razlike, te su se multikulturalnost i višejezičnost isticale kao vrijednost. Zato su ispadi netrpeljivosti prema nama Fijumanima – Talijanima, nešto što nas izuzetno boli i vrijeđa. Da li novinar Robert Ferlin, koji je na Radio Rijeci u svojoj emisiji „Tužibaba“ izjavio da bi 3. maja, dan oslobođenja Rijeke: „talijanska zastava na balkonu Radio Rijeke mogla biti spuštena na pola koplja zato što je dan oslobođenja Rijeke od fašizma…Evo, stigao je i domar…Šestane, molim te, zastavu na pola koplja, onu talijansku, danas…“, shvaća, da je s tom izjavom uvrijedio sve nas Talijane – Fijumane, tj. njegove sugrađane? (Gospodin Ferlin je dakako rođen u Istri te ga možemo smatrati integriranim došljakom u našem gradu). Ova izjava vrijeđa nas Fijumane koji smo nakon Drugog svjetskog rata odlučili nastaviti živjeti u Rijeci, te nastaviti njegovati našu kulturu, tradiciju, kao i vlastiti jezik. I to s pravom i ponosom, pošto su mnogi Fijumani bili pripadnici partizanskog antifašističkog pokreta, ili su bili pripadnici antifašističkog autonomaškog pokreta. Samo da podsjetim, Slobodna Država Rijeka je bila prva priznata Država koju su napali fašisti te se napad na Slobodnu Državu Rijeka (03.03.1922.), smatra prvim fašističkim pučom u povijesti. Tadašnji gradonačelnik, autonomaš, Riccardo Zanella, kojem su fašisti prijetili smrću, morao je pobjeći u egzodusu. U dane oslobođenja Rijeke, bez obzira na to što su autonomaši bili uvjereni antifašisti, partizani su ubili sve predstavnike antifašističke autonomaške stranke, tako da je to oslobođenje ostavilo iza sebe puno krvi i nepravde. Iz tog razloga nekima to nije samo dan radosti, nego i dan tuge.
Gospodinu Ferlinu bih voljela ispričati u par rečenica, povijest moje familije Marchig: moj je djed, Talijan Dagoberto Marchig, bio jedan od osnivača prve socijalističke republike „Labinska Republika“ (1921). Moj je djed Talijan, dobio kundakom po glavi od strane fašista, morao je bježati u egzilu…moja je majka Angela, Istrijanka, bila partizanka i bila zarobljena u istoj ćeliji zajedno s nesretnom Olgom Ban. Kao što se može zaključiti, antifašistička povijest moje talijanske familije je poprilično duga. Zato bih, u ime mojih pokojnih, mog djeda Dagoberta, mog strica Luciana koji je završio u njemačkom radnom logoru, moje majke, molila gospodina Ferlina da prestane sa svojim ispadima netrpeljivosti prema nama riječkim Talijanima, a Radio Rijeci bih poručila da prestane dozvoljavati da se takve kulturne nezgode, više dogode.

E adesso, fioi mii, taco scriver in fiuman…
…A voi no’ ve traduco cossa che go scrito de sora, che tanto so che el croato lo conossé. Voio dirve solo che quando che sucede robe del genere, dovemo continuar star unidi, no’ calar le braghe, ma mostrar coragio e difender i nostri interessi e la nostra zente. So che ve conto robe già dete e stradete, ma no’ posso far de meno perché xe vero che solo se saveremo star unidi e saveremo mostrar con determinazion e coragio che ghe tegnimo a la nostra cultura e a la nostra identità, poderemo otener el rispeto de quei de la magioranza. In ‘sto ultimo caso de intoleranza che riguarda Radio Fiume, se lo ga fato. Bravi a tuti quei che ga reagido. Le istituzioni che gavemo, el eterno deputato che sta su al Sabor e la Unione Italiana in primis, servi anche, e sopratuto, a darne man forte in casi del genere. Servi a darne sostegno, a no’ far sentir soli quei che se esponi e lota per el mantegnimento e la tutela de i nostri diriti. Vardè che basta un gnente perché un dirito aquisido no’ el sia più tale e bisogna costantemente vigilar.
Bon, per ogi basta polemiche. Finimola in musica con una canzon che ga scrito la Tiziana Dabović (testo) e el Edi Aquavita (musica) e che canta la nostra Aldia Delcaro „tuta pevere“. Ecove le parole e scoltè anche la canzon.

E se te guanta la nostalgia
de Tiziana Dabović

Pasando soto el tunel de Scoieto
me sdocia la Madona de Tersato
me sburta avanti el cocolo San Vito
me zuco drio la togna per pescar.
Noi fioi cresudi atorno ala Fiumara
gavemo el sangue caldo e trasparente
le nostre vene un fiume indeficienter
e nisun gnampolo che passa, le jazera’.
E se te guanta la nostalgia
O Fiume mia ricordite:
el cuor xe qua, no’l va mai via.
Siroco e bora i fa sempre barufa
e a Cantrida el mar se ingrespa
l’aquila ride el dopio con do teste
e noi misiadi respiremo in pien.
Rimasti o andadi per el mondo
se cocolemo soto el teto a mace
e ne consola sto dialeto, pol mis pol tich
la nostra voja de cantar anca “domace”.
E se te guanta la nostalgia
o Fiume mia ricordite:
el cuor xe qua, no’l va mai via.

El porto Baros col tramonto el brila
mile le luci atorno ala Gomila
e sora in alto arde una candela
un baso ai nostri veci la’ a Cosala.

E se te guanta la nostalgia
O Fiume mia ricordite:
l’aqua continua a scorer
la torna sempre qua, con alegria.