Interviu sa fijumanologinjom Kristinom Blagoni
Intervista co’ la fiumanologa Kristina Blagoni
Krajem 2024. godine, riječka nagrađivana novinarka i urednica Kulture dnevnika „La Voce del Popolo“ (2023. dodijeljena joj je novinarska nagrada “Paolo Lettis” u okviru LVI Natječaja “Istria Nobilissima”) te znanstvenica, Kristina Blagoni, u Svečanoj dvorani Sveučilišta u Zadru, javno je obranila doktorski rad pod naslovom „Prospettive ecolinguistiche e sociolinguistiche del dialetto fiumano“ (Ekolingvističke i sociolingvističke perspektive fijumanskog dijalekta). Stručno povjerenstvo bilo je u sastavu: izv. prof. dr. sc. Nada Poropat Jeletić, izv. prof. dr. sc. Ivana Škevin Rajko i izv. prof. dr. sc. Corinna Gerbaz-Giuliano. Obrana rada – pod mentorstvom izv. prof. dr. sc. Sandre Tamaro – se održala na talijanskom jeziku.
Kristina Blecich Blagoni, fijumanka i starosjedilac iz riječkog kvarta Kantrida, specijalizirala se za proučavanje fijumanskog dijalekta. Njezin je diplomski rad također bio posvećen povijesti riječkog talijanskog dijalekta, dok njezina doktorska disertacija predstavlja značajan doprinos poznavanju i službenoj legitimaciji ovog našeg dijalekta.
Više nego uspješna obrana njenog doktorata je bila prilika da razgovaramo s Kristinom kako bi nam objasnila kakvo je stanje fijumanskog dijalekta i koje su perspektive njegovog opstanka. Intervju se održao na fijumanskom upravo kako bismo istaknule da je to narječje živo i vitalno te da se ono može koristiti kako bi mogli razgovarati o svakodnevnim temama, ali i o ozbiljnijim, o filozofiji na primjer ili, kao u našem slučaju, o dijalektologiji. Kasnije smo intervju prevele na hrvatski za čitatelje ArtKvarta koji ne govore fijumanski i za đake „Male škole fijumanskog dijalekta“.
A la fine del 2024. Kristina BLAGONI, la premiada giornalista e redatrice de la rubrica Cultura del quotidian „La Voce del Popolo“ (nel 2023 ghe xe stado asegnado el Premio giornalistico “Paolo Lettis” nell’ambito de la LVI edizione del Concorso “Istria Nobilissima“) e ricercatrice, la ga discusso la sua tesi de dotorato a la Università de i Studi de Zara. La tesi – condotta sotto la guida della prof.ssa Sandra Tamaro – gaveva per titolo „Prospettive ecolinguistiche e sociolinguistiche del dialetto fiumano“ e la xe stata presentada in talian de davanti a una comission de cui fazeva parte ilustri profesoresse e dotoresse in scienze: Nada Poropat Jeletić, Ivana Škevin Rajko e Corinna Gerbaz-Giuliano.
Kristina Blecich Blagoni fiumana, patoca del rion de Cantrida, la xe specializada in t’el studio del dialeto fiuman. Anche la sua tesi de laurea magistrale riguardava la storia de el dialeto fiuman e la sua tesi de dotorato la rapresenta un contributo significativo per la conoscienza e la ufical legitimazion de questo nostro dialeto.
El fato che la ga conseguido el dotorato, xe sta un’ocasion per parlar con Kristina e farne contar quale che xe la situazion del dialeto fiuman e quale che xe le prospetive de la sua sopravivenza. Gavemo voludo far la intervista in fiuman, tradusendoghela in croato per i letori croati de „Art Kvart“ e per i mii aluni de la „Picia scola de dialeto fiuman“ propio per meter in evidenza che el fiuman el xe vivo e vivace e che el pol esser usado per parlar de robe de ogni giorno come anche de filosofia, o, come nel nostro caso, de dialetologia.
S obzirom na Vaše nove studije koje su Vas navele da pišete doktorski rad, kakva je trenutna situacija fijumanskog dijalekta?
Višegodišnja istraživanja fijumanskog dijalekta rezultirala su pisanjem doktorskog rada. Naime, interes za detaljnije istraživanje razvio se tijekom studija na fakultetu, kada sam napisala diplomski rad posvećen etimologiji leksema u fijumanskom dijalektu. Trenutno me više zanima sociolingvistika i ekolingvistika talijanskog jezika u Rijeci. Situacija fijumanskog dijalekta danas je daleko od bajne. Provela sam intervjue s 247 govornika i poznavatelja fijumanskog dijalekta.
Broj ispitanika putem ankete prilično je velik, što ga čini relevantnim. Radi se o 247 osoba, što čini 10,5% Talijana popisanih u Primorsko-goranskoj županiji i 15,6% Talijana popisanih u Rijeci, odnosno 12% osoba popisanih kao izvornih govornika talijanskog jezika u Primorsko-goranskoj županiji i 18,9% osoba popisanih kao izvornih govornika talijanskog jezika koji žive u Rijeci. Svi ispitanici izjasnili su se kao Talijani, Riječani i Talijani, ‘Fijumani što znači Talijani’, ili Talijani i Hrvati, i slično, ali uvijek ‘unutar spektra’ talijanskog identiteta kao dokaz i jamstvo njihovog jezičnog fijumanstva.
Veliki problem je popis stanovništva u Hrvatskoj koji ne daje podatke o dvojezičnosti popisanih osoba, niti o vezi između nacionalnosti i materinjeg jezika. Nedostatak podataka o dvojezičnosti ili višejezičnosti ne dopušta nam da identificiramo govornike fijumanskog dijalekta među onima koji se nisu izjasnili kao Talijani. Promatranjem javno dostupnih podataka s popisa stanovništva možemo pretpostaviti da se govornici fijumanskog dijalekta nalaze ili su ‘skriveni’ među popisanim Talijanima i/ili među onima koji su izjavili da im je materinji jezik talijanski. Stoga je broj potencijalnih govornika veći od broja Talijana i veći od broja osoba koje imaju talijanski kao jezik primarne socijalizacije. Možemo također pretpostaviti da unutar višejezične populacije postoje govornici fijumanskog dijalekta i među onima koji nisu Talijani, kao i među onima koji su na pitanje o materinjem jeziku odgovorili navodeći samo jedan jezik iz svog repertoara. Istraživanje sugerira upravo takvu mogućnost.
Kako su upitnike ispunjavale generacije ispitanika koji su rođeni, odrasli i živjeli u različitim državama i društvenim uređenjima s različitim političko-jezičnim okolnostima, odlučila sam analizirati dob ispitanika. Ispitanici su podijeljeni u tri skupine: oni rođeni ili odrasli u razdoblju kada je Rijeka bila dio Italije (ispitanici rođeni prije 1946.), za vrijeme Jugoslavije (ispitanici rođeni između 1947. i 1983.), te kao dio Hrvatske (od 1984.).
Posebno sam izabrala godinu 1947. jer obilježava generaciju koja je počela pohađati osnovnu školu 1954. Tada se, i u Rijeci i u Istri, počeo rigoroznije primjenjivati Peruškov dekret iz 1952., koji je školama nalagao premještanje učenika iz talijanskih škola u hrvatske na temelju etničkih/nacionalnih kriterija.
Prema rezultatima mog istraživanja, što se tiče materinjeg jezika, odnosno jezika primarne socijalizacije, 49,8% ispitanika je jednojezičnih govornika fijumanskog dijalekta, dok je 31,2% dvojezičnih ili višejezičnih govornika s fijumanskim kao jednim od jezika njhovog repertoara. Ostatak ispitanika su govornici koji imaju za materinji jezik ili jezike talijanski, hrvatski ili čakavski, tj. jezici ekolingvističkog i sociolingvističkog okruženja u koji je fijumanski dijalekt uronjen. Čak 81% ispitanika navodi fijumanski dijalekt kao materinji jezik.
Najveći problem s pronalaženjem ispitanika imala sam u dobnoj skupini adolescenata i dvadesetogodišnjaka. Većina ispitanika ima preko 70 godina. Obiteljska italofona jednojezičnost u stalnom je padu, počevši od ispitanika rođenih u razdoblju kada je Rijeka bila dio Italije, pa do onih rođenih u Rijeci pod Hrvatskom.
Mnogo je posla i truda potrebno da bismo spasili naš lijepi jezik. Promjena kreće od pojedinca – od nas samih ovisi budućnost fijumanskog dijalekta!
Kao istraživačica i prava Fijumanka, smatrate li da postoje strategije za zaštitu fijumanskog dijalekta od izumiranja, i ako da, koje bi strategije mogle biti uspješne?
Smatram da se nikada ne treba predati i da se uvijek treba boriti do kraja. Postoje strategije za očuvanje fijumanskog dijalekta, ali pitanje je koliko smo spremni primijeniti ih. Ne mogu se pomiriti s činjenicom da kada uđem u neke institucije talijanske manjine čujem govorenje hrvatskoga jezika (da se razumijemo, nemam ništa protiv hrvatskog, u mojoj se kući također govori hrvatski!), ali na taj način sigurno nećemo spasiti fijumanski dijalekt, a još manje ga prenijeti na mlađe generacije. Smatram da je nužno uvesti fijumanski dijalekt kao obvezni predmet u sve četiri talijanske osnovne škole kao i u Srednjoj talijanskoj školi (SMSI), no još bi važnije bilo uključiti većinu, odnosno uvesti fijumanski dijalekt kao izborni predmet u hrvatske škole.
Na temelju istraživanja i dosad rečenog, jasno je da je za očuvanje i održavanje fijumanskog dijalekta potrebno osmisliti i provesti jezičnu politiku na više razina. Društvo, zajednica, škola i pojedinac moraju zajedno biti mjesta, korisnici i aktivni subjekti jezične politike usmjerene ka stvaranju prilika za osmišljavanje novih sadržaja na fijumanskom dijalektu. Pod prilikama mislimo na mjesta i trenutke u kojima se može koristiti fijumanski dijalekt za stvaranje usmenih i pisanih tekstova. Pod sadržajem mislimo na raznolikost tema koje se u tekstovima predstavljaju, obrađuju i raspravljaju. U tom smislu jasno je da društvo mora biti odgovorno, zajednica mora biti angažirana, škola dostupna, a pojedinac posvećen.
Odgovornost i djelovanje društva moraju biti usmjereni prema institucijama u kojima govorna zajednica i pojedinac mogu pronaći moralnu i materijalnu podršku za korištenje fijumanskog dijalekta. Društvo također mora biti odgovorno za razmatranje i ponašanje kao nasljednik prošlosti koja je njegova, čak i kad ju je stvorio netko drugi. U tom smislu, javna vidljivost fijumanskog dijalekta mora biti jedno od područja jezičnopolitičke pozornosti.
Zajednica se mora angažirati u osiguravanju prostora i vremena pojedincima i grupama koji imaju volju i sposobnost proizvoditi i prenositi sadržaje na fijumanskom dijalektu. Škola mora biti spremna uvesti sadržaje i prilike za učenje na fijumanskom dijalektu. Pojedinac mora biti posvećen ne samo prenošenju fijumanskog dijalekta, već i tome da sebe vidi kao motor ove jezične politike. Naime, pojedinac mora osvijestiti društvo, tražiti i motivirati zajednicu na veći angažman, pronaći način da motivira školu na veće otvaranje prema fijumanskom dijalektu te usvojiti kontinuirani razvoj znanja o fijumanskom idiomu.
No, najvažnije je ne sramiti se govoriti svojim jezikom srca, jezikom koji su nas naučili naši preci, jezikom koji je na ovim prostorima prisutan stoljećima. Prvi dokumenti na fijumanskom dijalektu datiraju iz sredine 15. stoljeća. Među njima navodim ‘Tarifu ili kalmiranje ribe’ koju je donijelo Vijeće Rijeke 10. siječnja 1449. godine, a koja je zabilježena u ‘Liber civilium’ kancelara de Rena.
Zajednica Talijana Rijeka je za moj pojam dobro učinila što se otvorila većini, organizirajući glazbene večeri i zabavne programe u suradnji s hrvatskim institucijama.
Smatrate li da govornici fijumanskog dijalekta imaju svijest o moralnoj obvezi prema autohtonoj fijumanskoj kulturi i fijumanskom dijalektu? Drugim riječima, shvaćaju li oni da o njima, od njihove volje da koriste fijumanski dijalekt u svakodnevnom životu i od njihove sposobnosti da ga prenesu na nove generacije, ovisi sudbina fijumanskog dijalekta i autohtone fijumanske kulture?
Identitet je sinonim za dostojanstvo i nerazdvojiv je od sjećanja i svijesti o sebi i svojoj prošlosti. U ovom slučaju, osim pojedinca, uzimamo u obzir i društvo u kojem živi i s kojim dijeli svakodnevicu. Identitet je zapravo skup karakteristika koje neku osobu ili fenomen čine onime što jesu, oblikujući ih tijekom godina. Identitet je podložan kvalitativnim transformacijama koje mogu promijeniti njegovo značenje i strukturu. Za fijumanski identitet usporedba sadašnjeg identiteta s onim iz prošlosti primarna je potreba.
Stariji Fijumani su snažno vezani uz fijumanstvo – jezik, kulturu i tradiciju. Mlađi su trojezični ili čak četverojezični, govore fijumanski dijalekt, ali ne doživljavaju fijumanstvo kao svoju jedinu kulturu. To je razumljivo, s obzirom na to da više ne postoje jednojezične fijumanske obitelji; većinom su to dvojezične obitelji i mješoviti brakovi. Stariji se trude prenijeti fijumanski dijalekt na mlađe generacije, a posebno ženske ispitanice i bake. Međutim danas imamo mali broj mladih kojima je usađena ljubav prema fijumanskom dijalektu i fijumanskoj kulturi. Fijumanski dijalekt postao je jezik obiteljske domene; rijetko ga se čuje na ulici ili u autobusu.
Pogledajmo sami sebe kritički. Fijumani, ali i Hrvati, primorci, „domaći“ koji žive na Kvarnerskoj obali, često imaju mentalitet da “ne žele uvijek surađivati”. Jedna izreka koja opisuje mentalitet primoraca je: “Nije važno ako ja nemam, bitno je da nema ni onaj drugi.” Nije li to mentalitet koji nas vuče unazad umjesto naprijed? Mislite li da bi promjena takvog mentaliteta pomogla povećanju pregovaračke snage Fijumana u odnosu na većinu, razne vlade i samu Europu?
Povijesno-jezični identitet Rijeke stvarna je potreba, a ne stvar znatiželje. Kulturna i jezična simbioza različitih etničkih skupina, koje su ovdje prisutne stoljećima, jedna je od osnova fijumanskog identiteta. Ono što je razlikovalo Fijumane bila je njihova sposobnost prelaska iz jednog jezičnog svijeta u drugi. Poznavanje različitih jezika omogućavalo je ne samo prelazak državnih, već i mentalnih granica.
Budući da je jezik/dijalekt ključni čimbenik identiteta, fijumanski je dijalekt sastavni dio identiteta grada Rijeke. Fijumanski identitet povezan je prvenstveno s fijumanskim dijalektom, zatim s gradom Rijekom i mjestom stanovanja.
Rijeka je oduvijek bila grad obilježen multikulturalnošću i svi su bili dobrodošli. Rijeka je grad s najvećim brojem nacionalnih manjina u Hrvatskoj (njih čak 22). Istina je da tko god je pio riječku vodu, nije otišao odavde.
Treba prihvatiti bližnjega, ali vjerujem da i taj bližnji mora prihvatiti kulturu mjesta, u ovom slučaju i fijumanski dijalekt.
Fijumani su često bili predmet podsmijeha zbog dijalekta kojim komuniciraju sa svojim prijateljima, i možda otuda dolazi njihova zatvorenost prema drugima.
Samo prihvaćanjem kultura različitih od vlastite može se živjeti u harmoniji s ljudima različitih nacionalnosti i kultura.
Smatrate li opravdanim što je istromletački dijalekt registriran kao nematerijalno dobro, dok je fijumanski ostao izvan tog procesa?
Normalno je da se svatko bori za svoje. Istromletački dijalekt priznat je kao nematerijalno kulturno dobro u Republikama Hrvatskoj i Sloveniji.
Zajednica Talijana u Rijeci – zahvaljujem bivšoj predsjednici Meliti Sciucca – učinila je sve kako bi fijumanski dijalekt bio uvršten na popis nematerijalnih kulturnih dobara Republike Hrvatske, zaštićen prema kriterijima koje je postavio UNESCO. U iščekivanju smo službenog proglašenja.
Možemo li izvesti neke zaključke? Možemo li predvidjeti budućnost?
Moje istraživanje imalo je za cilj analizirati fijumanski dijalekt u svakodnevnoj jezičnoj i komunikacijskoj upotrebi, i to kako u manjinskom tako i u većinskom kontekstu. Ključno je koristiti fijumanski dijalekt, govoriti ga u obitelji, s prijateljima i na radnom mjestu, barem mi koji imamo tu mogućnost. Moramo ga podučavati mlađim generacijama, osobito u miješanim brakovima. Nitko ne bi trebao ‘sramiti se’ koristiti ga kada osnuje obitelj. Znanstveno je dokazano da jedan roditelj treba govoriti jednim jezikom sa svojim djetetom. Pozitivno je što fijumanski dijalekt nije samo jezik primarne socijalizacije, tj. nije samo jezik koji se usvaja, već je i jezik koji se uči i u odrasloj dobi. Imala sam priliku intervjuirati osobe koji su naučili dijalekt zahvaljujući prijateljima i radnim kolegama, a sada ga prenose na svoju djecu. Zapravo, postotak ispitanika koji su naučili fijumanski i prenose ga (35,5%) veći je od postotka onih koji su usvojili fijumanski dijalekt, ali ga ne prenose (28,2%). Čak 90% ispitanika za koje je fijumanski dijalekt usvojeni jezik prenosit će ga na svoju djecu, dok će to učiniti 60,9% ispitanika za koje je fijumanski naučeni dijalekt. Ovaj visoki postotak ukazuje na komunikacijski i identitetski prestiž kojeg fijumanski dijalekt uživa.
Dakle, u ovom slučaju, nada umire posljednja – ali ne i fijumanski dijalekt!
Originalna verzija intervijua Kristini Blagoni na fijumanskom dijalektu:
L’intervista a Kristina Blagoni ne la version originale in fiuman:
A la luce de i sui novi studi che la ga portanda a scriver la sua tesi de dotorato, quale xe la situazion atual del fiuman?
Go fatto una ricerca pluriennale sul dialetto fiuman. In effetti l’interesse per una ricerca più aprofondida xe nata durante i studi universitari quando gavevo scritto una tesi de laurea dedicada all’etimologia dei lessemi in dialetto fiuman. Deso invece quel che me interessava xe stada la sociolinguistica e l’ecolinguistica della lingua italiana de Fiume. La situazion atual del fiuman xe tuto altro che rosea. Go fatto le interviste con 247 parlanti e conositori el dialeto fiuman.
Come che diso ne la mia tesi: El numero dei intervistati tramite questionario risulta esser piutosto grande e de conseguenza rilevante. Se tratta di 247 persone che xe el 10,5% dei taliani censidi nela Region litoraneo-montana e el 15,6% dei taliani censidi a Fiume, che saria el 12% dele persone censide de madrelingua italiana in t’ela Region litoraneo-montana e el 18,9% dele persone censide de madrelingua italiana residenti a Fiume.
Tuti i intervistadi ga dichiarado de esser o taliani, o fiumani e taliani, o “fiumani che significa taliani”, o taliani e croati, e simile, ma sempre ‘nello spettro dell’identità italiana come prova e garanzia della loro fiumanità linguistica’.
Un grande problema xe el Censimento croato che non fornise alcun dato sul bilinguismo de le persone censide, né sul rapporto tra nazionalità e madrelingua. La mancanza de dati sul bilinguismo o plurilinguismo dei censidi no ne permete di indentificar i parlanti el dialetto fiuman tra quei che no’ se ga dichiarado de nazionalità italiana. Quel che podemo suppor ‘vardando i dati del Censimento resi pubblici xe el fatto che i parlanti el dialetto fiuman i se trova o i xe ‘sconti’ tra i censidi che se ga dichiarà taliani e/o tra quei che ga deto de esser de madrelingua italiana. Sta roba vol dir che, el numero dei parlanti potenziali xe maggior rispetto al numero dei taliani e xe più grande del numero de quei che ga el talian per lingua dela ‘socializzazione primaria’. Qua podemo ‘far la ipotesi che drento la popolazion plurilingue ghe possi esser parlanti el dialetto fiuman anche tra i non taliani, come anche tra quei che, alla domanda de la loro madrelingua, i ga indicado un’unica lingua madre o soltanto una lingua del suo repertorio. La ricerca indica proprio una de queste possibilità.
Dato che i questionari xe stati compiladi da generazioni de parlanti che xe nati, cresudi e vissudi in stati e ordinamenti differenti dal punto de vista comunicativo, ma anche in circostanze politico-linguistiche diverse, go scelto de analizzar la età dei intervistadi. De conseguenza, go suddiviso i intervistati in tre gruppi che saria dir: quei che xe nati o cresudi nel periodo in cui Fiume: faceva parte dell’Italia (intervistati nati prima del 1946), era sotto el dominio della Jugoslavia (intervistati nati tra el 1947 e el 1983), fa parte de la Croazia (dal 1984).
In particolare xe stato scelto l’anno 1947 perché segna la generazion che inizia a frequentar la scola elementar nel 1954. In quel periodo sia a Fiume che in Istria vien applicada in modo più rigoroso e sistematico la direttiva de Peruško del 1952, secondo la quale le scole xe obbligade a trasferir i alunni da le scole italiane a quelle croate in base a criteri etnico/nazionali.
La realtà che xe vegnuda fora da la ricerca per quanto riguarda la lingua materna cioè della ‘socializzazione primaria’ xe che el 49,8% dei intervistati xe monolingue fiumanofono e el 31,2% xe fiumanofono bilingue o plurilingue. El resto xe costituido da intervistadi che ga per madrelingua o per lingue madri una altra lingua (talian o croato) o dialetto (ciacavo) del ambiente ecolinguistico e sociolinguistico in cui el dialeto fiuman xe inserito. L’81% ga dichiarado come madrelingua el dialetto fiuman.
La fascia de età de intervistati che go gavudo problema de trovar xe soprattutto quella dei adolescenti e dei vent’enni. La maggior parte de intervistati ga oltre 70 anni de età. L’italofonia familiare monolingue xe in costante calo se partimo da i intervistati nati durante el periodo in cui Fiume faceva parte dell’Italia, per arrivar a quei che xe nati a Fiume sotto la Croazia.
Ghe xe tanto de far e de impegnarse per salvar el nostro bel idioma! Ma el cambiamento parte dal singolo, semo noi stessi quei da cui dipende el futuro del dialeto fiuman.
In quanto ricercatrice e fiumana patoca, la ritien che esiste de le strategie per difender el fiuman da la sua estinzion e se sì, quali strategie pol risultar vincenti?
Son dell’idea che no’ bisogna mai rinunciar e lottar fin in fondo. Le strategie per la tutela del fiuman esiste ma bisogna veder quanto semo pronti a applicarle. Me dol el cor co’ entro in alcune istituzioni della CNI e sento parlar el croato (e capimose, non go gnente in contrario al croato, a casa mia se parla anche el croato!) ma in questo modo sicuramente non salveremo el fiuman e tanto meno lo tramanderemo alle giovani generazioni. Secondo mi bisognassi introdur el dialeto fiuman come materia obligatoria in tutte le nostre quattro scole elementari e alla SMSI ma ancora più importante saria coinvolger la magioranza cioè inserir el dialeto fiuman come materia opzional in t’e le scole croate.
Da quanto che xe vegnù fora da la ricerca e da quanto xe stato detto fino adesso, xe ciaro che una politica linguistica per la salvaguardia e el mantegnimento del dialetto fiuman deve esser pensada e realizada a più livei. Società, comunità, scuola e el singolo i deve esser insieme i loghi, i destinatari e soggetti attivi de una politica linguistica che la ga come scopo dar ocasioni indove che se pol crear novi contenuti in dialeto fiuman. Per ocasioni intendemo dir loghi e momenti indove che se possi usar el dialeto fiuman per crear testi orali e scritti. Co’ disemo contenuti intendemo la varietà de temi presentadi, tratati e discussi nei testi. In questo senso, xe ciaro che la sozietà dovarà esser responsabile, la comunità dovarà esser impegnada, la scola dovarà esser disponibile e el singolo dovarà dedicarse a la materia.
La responsabilità e la azion de la società le devi esser orientade verso le istituzioni in cui la “comunità parlante” e el singolo i possi trovar appogio moral e material per l’uso del dialetto fiuman. La società deve esser responsabile anche nel pensarse e ategiarse come ereditiera de un passato che xe suo anche quando el xe stato creato da altri. In questo senso, la visibilità pubblica del dialetto fiuman dovarà esser uno dei loghi de la attenzion glottopolitica.
La comunità la deve impegnarse a fornir spazi e tempi ai singoli e a gruppi che ga la volontà e le capacità de crear e portar avanti contenuti in dialeto fiumano. La scola deve renderse disponibile a introdur contenuti e ocasioni in dialetto fiuman. El singolo deve dedicarse no’ solo a tramandar el dialetto fiuman, ma soprattutto a considerar sé stesso come el motor de questa politica linguistica. Infatti, xe el singolo che deve sensibilizzar la società, domandar e motivar la comunità perché la se impegni de più, trovar el modo de motivar la scola che la se apri de più al dialetto fiumano e che la fazi sua la voia de imparar sempre de più el idioma fiuman.
Ma sora de tutto non dovemo vergognarse de parlar nela nostra lingua del cor, ne la lingua che ne ga insegnado i nostri veci, la lingua che xe presente su questi territori da secoli. I primi documenti in dialetto fiuman i risale alla metà del XV secolo. Tra questi cito “La tariffa o calmiere del pesce” stabilida dal Consiglio di Fiume in data 10 gennaio 1449 e riportada dal “Liber civilium” del cancelliere de Reno.
El Circolo ga fatto ben ad aprirse alla magioranza ospitando serate musicali e de intrattenimento organizzade in collaborazion con enti croati.
Secondo lei i parlanti del fiuman ga coscienza de gaver un obilgo moral nei confronti de la cultura autoctona fiumana e del dialeto fiuman.? In poche parole i tien de conto che da lori, da quanto che i se impegnerà a usar el dialeto fiuman ne la lingua quotidinana e da quanto che i saverà insegnarlo a le nove generazioni, dipende el destin de del dialeto fiuman e de la cultura fiumana autoctona?
La identità xe sinonimo de dignità e xe inseparabile da la memoria e da la consapevoleza de sé stessi e del proprio passato. In questo caso, oltre al individuo, prendemo in considerazion anche la società indove che ‘sto qua el vive e con la quale el convive. La identità xe infati el insieme dele caratteristiche che de una persona o de un fenomeno i fa quel che lori xe, plasmandoli nel corso dei ani. La identità la xe sottoposta a trasformazioni qualitative che no’ pol cambiar el significato e la struttura. Per la identità fiumana una necessità primaria xe far un parallelo tra la identità de adesso e quella del passato.
I fiumani anziani xe molto tacadi al fiumanesimo – a la lingua, a la cultura e a le tradizioni fiumane. I giovani xe invece trilingui e anche quadrilingui, i parla el dialeto fiuman ma no’ i sente el fiumanesimo come sua unica cultura. Xe normale dato che no’ esiste più famiglie monolingui fiumane, se trata per la magior parte de famiglie bilingui e de matrimoni misti. I veci se impegna a tramandar el fiuman alle giovani generazioni e sora de tuto le intervistade de sesso femminile e le nonne. Oggi xe pochi i giovani ai quali ghe xe stado inculcado el amor per el fiuman e per la sua cultura. El fiuman xe diventado ormai una lingua de uso familiare, raramente se lo sente parlar per strada o in corriera.
Fazemo un poco de autocritica. I fiumani, ma anche la zente croata, „domaća“ che vive sul lirotale quarnerin , i ga un poco la mentalità de no’ voler far sempre squara. Uno dei deti che se usa de ‘ste nostre parti che serve a spiegar la mentalità de la gente de qua xe: „No’ importa se no’ go mi, importante ghe no’ gabi quel altro“. No’ xe una mentalità che ne porta avanti ma ne zuca indrio? Secondo lei cambiar ‘sta mentalità ne aiutassi a aumentar la “forza contratuale” dei fiumani nei confronti de la magioranza, dei vari governi, de la stessa Europa?
Ghe lo digo ci cichera e po’ passo al dialeto: L’identità storico-linguistica di Fiume è una reale esigenza e non un fatto di curiosità. La simbiosi culturale e linguistica di diversi gruppi etnici, presenti da secoli or sono sul territorio quarnerino, è una delle basi dell’identità fiumana. Ciò che distingueva i fiumani è la loro capacità di spostarsi tra molteplici universi linguistici. La conoscenza di diverse lingue permetteva di superare i confini nazionali ma soprattutto quelli mentali.
Siccome la lingua/il dialetto è un fattore portante dell’identità, l’idioma fiumano è di conseguenza parte integrante dell’identità della città di Fiume. L’identità fiumana è legata innanzitutto al dialetto fiumano, cui fa seguito il nesso con la città di Fiume e al luogo di residenza.
Fiume xe stada da sempre una città caratterizzada da la multiculturalità e tutti xe stadi i benvegnudi. Fiume xe la città con el più grande numero di minoranze nazionali in Croazia (ben 22). Xe vero che chi ga bevudo l’acqua de Fiume non xe andà più via. Bisogna acetar el prossimo ma credo che anche questo prossimo deve acetar la cultura del posto, in questo caso anche el dialetto fiuman. Spesso i fiumani veniva presi in giro per el dialetto nel qual i comunica con i propri amici e forse da qua nasse una chiusura verso el altro. Soltanto acentando le culture diverse dalla propria se pol viver in sintonia con gente de altre nazionalità e culture.
La ritien che xe motivado el fato che se ga provedudo a registrar come ben imaterial el istroveneto lassando fori de la pignata el fiuman?
Xe normale che ognidun combatti per el suo. L’istroveneto xe stado riconosudo come ben culturale immateriale nelle Repubbliche de Croazia e Slovenia.
La Comunità dei Taliani de Fiume – qua ringrazio l’ex direttrice Melita Sciucca – ga fatto de tutto per poder inserir el dialetto fiuman nella lista dei beni culturali immateriali della Repubblica de Croazia tuteladi secondo i criteri stabilidi dall’UNESCO. Deso spetemo che el vegni proclamado tale.
Podemo zucar fori de le conclusioni? Podemo far qualche prevision per el futuro?
La mia ricerca ga voludo analizzar el funzionamento della quotidianità linguistica e comunicativa tra el dialetto fiuman sia in ambito minoritario che maggioritario.
La roba fondamentale xe parlar el dialetto fiuman, parlarlo in famiglia, coi amici e sul posto de lavor, almeno noi che gavemo questa possibilità. Dovemo insegnarlo ai giovani, usarlo soprattutto nei matrimoni misti. Uno no’ deve gaver riguardo del suo coniuge una volta che mette su famiglia. Xe scientificamente provado che un genitor deve parlar una lingua col suo fio. El fatto positivo xe che el dialetto fiuman no’ xe solo la lingua della socializzazion primaria, cioè non xe soltanto la lingua che vien acquisita ma la vien anche appresa in età adulta. Go avudo occasion de intervistar persone che ga appreso el dialetto grazie a amici e colleghi de lavor e questi i lo tramanda ai propri fioi. Infatti, la percentuale dei intervistati che ga appreso el fiuman e che i lo trasmette (35,5%) xe maggior rispetto alla percentuale dei intervistati che ga acquisido el dialeto fiuman e che non lo trasmette (28,2%). El 90% dei intervistadi per i quali el dialeto fiuman xe un idioma acquisido lo trasmetterà ai suoi fioi mentre la percentuale de quei che lo trasmetterà e per i quali el dialetto fiuman xe un idioma appreso ammonta al 60,9%. Questa alta percentuale indica el prestigio comunicativo identitario de cui gode el dialetto fiuman.
Dunque, in questo caso, la speranza xe la ultima a morir e non el dialetto fiuman!
#fijumanski dijalekt #Kristina Blagoni #Laura Marchig #razgovor #Rijeka
