S multimedijskim umjetnikom Lazarom Simeunovićem razgovaramo povodom njegova performansa Simptom oca, koji je izveo na ovogodišnjem International Performance Art Salonu u Beogradu. U kontekstu Lacanove figure simboličkoga, imaginarnoga, realnoga / političkoga Oca umjetnik se fotografski poziva na sve svoje muške pretke (čije reprezentacije gledamo na video zidu), dok odjeven u ženski crni kostim i bisernom ogrlicom gazi brašno i grožđe posipano po tepihu. Navedenu povezanost s pretkinjama umjetnik označava sljedećim tekstom koji smo slušali u off-u:
„Potičem od žena koje su slušale svoje očeve kao bogove.
Koje su morale verovati u mitove i boga.
Žena koje su bile majke, kao simbol jedine životne svrhe.
Koje su trpele nasilje svojih muževa.
Žena koje nisu imale podršku u obrazovanju.
Koje su radile svaki dan naporno za svoju porodicu.
Žena koje su se odrekle imovine zarad svoje braće.
Koje su bile bojno polje za sve porodične sukobe.
Žena koje su bile posvađane između sebe.
Koje su do kraja života ostale verne porodici.
Žena koje su prezivale još mnogo toga, sto mi nikada nećemo saznati.“
Kao što ste naveli, u navedenom performansu istražujete kako autoritet utječe na društvo i na koji se način zloupotrebljava moć. Posebno se bavite pitanjem kako represivni politički sistemi oblikuju seksualnost društva. S obzirom na to da trenutno studirate u Ljubljani (to je Vaš drugi studij), kakve su razlike na relaciji Beograd – Ljubljana što se tiče navedene zlouporabe u oblikovanju seksualnosti. Diplomirali ste na Akademiji ekonomije i umjetnosti u Beogradu, na smjeru Mediji slike, i nakon toga odlazite na studij u Ljubljanu (prva godina master studija na Akademiji likovne umjetnosti i medija u Ljubljani, na Odsjeku za Video, animaciju i nove medije.)
Freudova teorija polazi od ideje da su seksualni instinkti ključni za razvoj ličnosti, ali da ih društvo i kultura često potiskuju kako bi održali društveni red i moralne norme. Zloupotreba u oblikovanju seksualnosti može se tumačiti kroz Freudovu ideju superega (moralne savesti), koji je oblikovan društvenim autoritetima poput roditelja, škole i religije. Ova teorija sugeriše da represija seksualnih impulsa, nametnuta društvenim normama, može dovesti do potisnutih osećanja, unutrašnjih konflikata i frustracija. U kontekstu mog rada, ova teorija se direktno povezuje s temama koje istražujem u svojim performansima, gde se suočavam sa uticajem autoriteta i represije na seksualnost pojedinca.
Što se tiče razlike između Slovenije i Srbije, Slovenija, kao članica Evropske unije, ima zakone koji su usvojeni u korist LGBTQ+ prava, uključujući zakon o istopolnim brakovima i druge pravne zaštite. Nasuprot tome, Srbija još uvek nema zakon o istopolnim partnerstvima, a rodno senzitivni jezik je nepriznat i predmet velikih rasprava. Ove pravne i kulturne razlike stvaraju potpuno različite okvire za diskusiju i izražavanje seksualnosti i rodnog identiteta. Dok se u svakodnevnom govoru često koristi izraz “čistačica” za ženu koja obavlja taj posao, istovremeno se postavlja pitanje zašto izrazi kao što su “arhitektica,” “novinarka,” “pravnica,” ili “dramaturginja” nisu široko usvojeni u formalnim dokumentima, diplomama, sertifikatima i ugovorima o radu. Ova razlika može se sagledati kroz prizmu mizoginije i muške dominacije u društvu, gde se žene često stavljaju u podređen položaj.
Zloupotreba u oblikovanju seksualnosti je širok pojam i odnosi se na sve seksualne orijentacije i rodne identitete. On ne pogađa samo LGBTQ+ osobe, već i žene, čiji je položaj u društvu često oblikovan kroz patrijarhalne norme i očekivanja. U oba društva, represija seksualnih i rodnih izraza često se koristi kao instrument kontrole i moći. Zloupotreba seksualnosti može se posmatrati kroz patrijarhalni društveni okvir, gde je seksualnost kontrolisana i ograničena putem rigidnih normi i zakona, često simbolizovanih kroz “Ime Oca” – figuru autoriteta koja nameće norme. Ženska seksualnost je marginalizovana jer nije u potpunosti integrisana u simbolički red, dok je muška seksualnost često oblikovana prema društvenim očekivanjima koja mogu gušiti individualne želje.
Performans započinjete zvučno izrazito jako, s kumulacijom ponavljanja riječi simptom, te Freudovom i Lacanovom interpretacijom simptoma. Koje su sličnosti i razlike u njihovoj interpretaciji? Naime, u sljedećoj sceni, kako navodite u opisu performansa, „umetnik uzima hleb na kojem je iscrtan kukasti krst, kao simbol nacionalizma u Srbiji, ali i u svetu. Hleb je zapravo bio buđav. Umetnik jede jedan komad, a zatim ga deli publici, inicirajući publiku u performans i stvarajući metaforu nacionalizma koji postaje hrana i opijum za narod, poput otrova. Dok se radnja odvija, na zidu se prikazuje projekcija s mravima i tekstom ‘Nacionalizam u službi zločina’. Mravi predstavljaju simbol kolektiva, a u ovom performansu su prikazani kao destruktivni kolektiv zatrovan mržnjom i nasiljem.“ U završnoj sceni, „umetnik polako posipa brašno preko ćilima, izgovarajući: ‘Svaki napredak u umetnosti značio je smrt tradicije.’ Kako brašno polako prekriva i upija se u ćilim, on postaje beo, simbolizujući brisanje tradicije. Ova scena se povezuje sa slikom Kazimira Maljeviča Belo na belom.“
Tim zvučnim intenzivnim ponavljanjem reči “simptom” naglašavam ideje i tumačenja simptoma prema Freudovoj i Lacanovoj psihoanalitičkoj teoriji. Iako oba autora dele slične poglede na simptom kao izraz nesvesnog, postoje ključne razlike u njihovim pristupima. Freudova interpretacija simptoma oslanja se na ideju da je simptom manifestacija potisnutih želja i konflikata. Prema Freudu, simptomi su način na koji se nesvesne misli i osećanja probijaju u svest kroz deformisane oblike, često kroz telesne ili psihološke manifestacije. Na primer, neurotični simptomi, prema Freudu, predstavljaju kompromis između zabranjene želje i društvenih ograničenja koja tu želju potiskuju. S druge strane, Lacanova interpretacija simptoma pomera fokus ka jeziku i simboličkom redu. Lacan vidi simptom kao nešto što je upisano u simboličku strukturu subjekta, a ne samo kao izraz potisnute želje. U Lacanovom tumačenju, simptom se može razumeti kroz njegovu povezanost sa jezikom i govorom. On simptom vidi kao nešto što subjekta povezuje sa njegovom nesvesnom identifikacijom u simboličkom poretku, što je ključna razlika u odnosu na Freuda. Lacan uvodi koncept da je simptom “uživanje” (jouissance) – zadovoljstvo koje subjekt pronalazi u simptomu, čak i kad taj simptom donosi patnju.
U mom performansu, kroz kumulaciju reči “simptom,” istražujem ovaj prostor između Freudove teorije nesvesnog i Lacanove teorije simboličkog poretka, naglašavajući tenzije između želje, autoriteta i identiteta. Simptom postaje ključan motiv, simbolizujući način na koji se pojedinac nosi sa potisnutim sadržajem, ali i kako se uklapa u društveni i jezički okvir autoriteta.
Za deo u performansu ”Nacionalizam u službi zločina” dodao bih jednu malu sliku koju sam napravio. Ta slika mi je i bila inspiracija za taj deo performansa. U centru se nalazi jugoslovenski pasoš, dok je na obodima slike ispsisan tekst NACIONALIZAM U SLUZBI ZLOCINA. Na beloj pozadini i crvenim akvarelnim flekama koje podsećaju na krv. Rad se zove ”Devedesete” i govori o raspadu Jugoslavije i socijalizma. Raspad jugoslovenskih zemalja doveo je do krvave podele teritorije kroz ratove devedesetih.
Kako tumačite trenutnoga “političkoga Oca” u Srbiji prema Lacanovoj intreprataciji Imena oca: “Otac nije samo simbol zakona i reda, već može biti i nosilac represije i straha. Autoritarni otac, koji zloupotrebljava svoju moći i rigidnim normama guši subjekt, stvara atmosferu podčinjavanja i neslobode. Njegov zakon nije simbolički poredak koji uvodi u društvo, već kazna koja kastrira kreativnost i želju.“
Lakanova interpretacija u potpunosti objašnjava političkog oca Srbije. Oca koji je korumpirao sve institucije, a za pravosuđe postavio svoje poslušnike da ne mogu da sude njegovim zločinima .Ni to mu nije dovoljno, pa još želi da od Srbije napravi gasnu komoru iskopavanjem litijuma. Simbolično žrtvujući našu zemlju kao koloniju nemačkoj industriji. U trenutku kada je izveden moj performans Simptom oca, 10. avgusta u Beogradu, održan je ogroman protest protiv iskopavanja litijuma. Simbolika hleba na kom je bio iscrtan kukasti krst je takođe posvećena poseti Olafa Šolca.
Inače, član ste i Plavog teatra, na koji način ujedinjujete rad u teatru i u umjetnosti performansa? Koje su sličnosti i razlike u pristupu?
Sa Plavim teatrom sam radio na projektu koji se bavio inkluzijom, nastavak predstave “Oda različitosti” uspešno realizovane tokom 2022. godine. Projekat je imao za cilj unapređenje kvaliteta života mladih osoba sa invaliditetom i osoba bez invaliditeta kroz njihovu aktivnu participaciju, umetničko izražavanje i veću vidljivost u kulturnom i javnom životu zajednice. Plavi teatar koristi metodu Jerzyja Grotowskog, poljskog teoretičara i režisera, poznatog po svom pristupu “golog” teatra. Grotowski je naglašavao minimalizam i duboku intimnost između izvođača i publike, fokusirajući se na rigorozno fizičko istraživanje i razvoj izvođača. Njegov rad koristi telo kao glavni alat za izražavanje emocija i duhovnih stanja, verujući u direktnu interakciju s publikom, eksperimentisanje s formom i sadržajem, te istraživanje kulturnih i ritualnih elemenata teatra. Ova predstava je predstavljala moj prvi susret s teatrom, i smatram to izuzetno važnim iskustvom. U ovakvom pristupu rada, umesto da igram ulogu, ja predstavljam sebe onakvog kakav jesam, što je u suštini povezano s principima performansa. Ovaj “anti-teatar” ne koristi klasične glumačke tehnike, već se fokusira na autentično izražavanje i istraživanje vlastitog identiteta. Smatram da postoje velike sličnosti između ovakvog teatra i performansa. Performans mi je posebno blizak jer omogućava potpuno ogoljavanje mog sopstva. U tom trenutku, ja postajem centar umetnosti, ne kao slika, skulptura ili crtež, već kao umetnik okružen publikom koja me prati. Taj trenutak, kada se svi procesi, misli i emocije odvijaju u sadašnjem trenutku između umetnika i publike, ima neprocenjivu vrednost.
Kako kao umjetnik iz konteksta današnjih radikalno desnih politika na Balkanu (centar ide sve više prema desnici) čitate spomenike u Beogradu, npr. gromadnom Stefanu Nemanji ispred starog, bivšeg Željezničkog kolodvora kojim se ističe jedinstvo svjetovne i duhovne vlasti?
Spomenik Stefanu Nemanji, postavljen ispred stare Železničke stanice u Beogradu, može se analizirati kroz prizmu trenutnih političkih i kulturnih dinamika. Iako je Stefan Nemanja srpska istorijska figura i razumljivo je da nacija teži da ovekoveči svoje istorijske ličnosti. Postavljanje ovakvog gigantskog spomenika na ovakvom mestu ne prilici dobroj urbanističkoj postavci. Mesto postavljanja spomenika ispred stare Železničke stanice, koja sama po sebi predstavlja značajan arhitektonski spomenik, čini se kao katastrofalan izbor. Ova stara Železnička stanica, kao kulturno dobro od nacionalnog značaja, zaslužuje očuvanje i rekonstrukciju, a ne da bude zaklonjena ili nadmašena ogromnim spomenikom. Takođe, kontrast između spomenika i modernog „Beograda na vodi“, koji sija poput Dubaija, može se shvatiti kao neusklađenosti i nedostatka stručnosti u urbanističkom planiranju. Veličina i monumentalnost spomenika, u vremenu koje se okreće savremenim vrednostima, odražava političku želju za uspostavljanjem određenih zakona i reda. U ovom kontekstu, spomenik postaje više simbol političke moći nego istorijskog nasleđa. Stefan Nemanja drži mač, što je simbol deljenja pravde, ali u ovom savremenom kontekstu, može se interpretirati kao poruka vlasti koja koristi simbole pravde za nametanje svoje vlasti. Mač, koji je nekada služio za ostvarivanje pravde, sada se može shvatiti kao simbol za represiju i kontrolu. Spomenik je delo ruskog vajara, izgrađen za enormnu sumu novca koja i dalje nije dostupna javnosti na uvid. Umesto da se podrži srpska modernistička skulptura, koja se razvija od početka 20. veka i koja je usmerena ka zapadnim modernističkim tokovima i apstraktnim formama, svedoci smo retrogradnog povratka u estetske i simboličke obrasce srednjeg veka.
I završno, ove godine učestvujete u kulturnoj organizaciji Beograd Pride (2.-8. rujna); na koji ste način osmislili kulturni segment? Npr. u okviru navenoga programa bit će otvorena i Vaša izložba “Represija seksualnosti”.
U suradnji s Aleksandrom Nikolićem, kulturnim urednikom Beograd Pride-a za 2024. godinu, osmislio sam kulturni segment pod nazivom “Kvir Zona.” Festival obuhvata dve likovne izložbe, večeri performansa i večeri kvir filmova, sa radovima autora i autorki iz Srbije i Slovenije. U okviru ovog festivala, otvorio sam svoju izložbu “Represija seksualnosti” u Gradskoj galeriji. Izložba se bavi pitanjem identiteta kroz slike, skulpture, instalacije i filmove, istražujući represiju seksualnosti od antike i hrišćanstva do savremene kulture.
Na web-stranici Beograd Pride navedeno je da Ana Brnabić nije prva LGBTI+ osoba na premijerskoj poziciji u Srbiji, na kojoj je od 2016./ 2017. godine (2016. postaje ministarka, a godinu dana kasnije i premijerka). Koja je njezina uloga/ podrška LGBTI+ osobama u Srbiji, odnosno ima li je uopće?
Ana Brnabić je postala premijerka Srbije 2017. godine i prva je otvoreno LGBTI+ osoba koja je zauzela ovu poziciju u zemlji. Iako je njeno prisustvo na visokoj političkoj poziciji pružilo simboličnu podršku LGBTI+ zajednici, praksa je pokazala da stvarna podrška ne postoji. Tokom njenog mandata, njen odnos prema LGBTI+ pitanjima bio je predmet kritike, jer nisu sprovedene značajne reforme u pogledu poboljšanja prava LGBTI+ osoba ili zakonskih promena koje bi osigurale veću zaštitu i ravnopravnost u društvu. U suštini ona ništa nije uradila za kvir zajednicu, iako se nalazi na visokoj političkoj poziciji. Dobra stvar je što u politici treba da postoje kvir ljudi, ali ne osobe poput Ane Brnabić, nego osobe koje će se boriti za LGBT zajednicu. U ovom primeru vidimo jednu lezbijku koja uzima sve privilegije sistema, ima ženu i sina, a da ostali pripadnici zajednice nemaju osnovna ljudska prava, sramota.
Fotografije: Lazar Simeunović. izložba “Represija seksualnosti”, Beograd Pride (2.-8. rujna 2024)
#Art Salon Beograd #intervju #Lazar Simeunović #performans
